Агар як назарсанҷие анҷом диҳем, яке аз афроде, ки шонси қавие барои таъйин шудан ба мақоми аввалро дар байни мардуми форсу тоҷик дорад, ин Абулқосими Фирдавсӣ аст.
Саволе ба миён меояд, ки чаро маҳз ӯро сазовор медонем, пас биёед таваҷҷуҳ кунем: аввалин коре, ки ӯ дар замони худ кардааст забону фарҳанги форсиро наҷот додааст, агар ӯ намебуд, шояд мо ҳоло ба забони арабӣ ҳарф мезадем, агар ӯ намебуд, чизе намедонистем. Расму оинҳои фарҳангии қадимаи мо ва дигару дигарҳо аз байн мерафтанд.Чуноне, ки худи шоир мефармоянд:
Басе ранҷ бурдам бад-ин сол сӣ,
Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ.
Новобаста аз он ки Фирдавсӣ барои забону фарҳанги эронӣ чӣ кардааст, ӯ ба унвони як шахсияти бузурги таърихӣ низ муҳим аст.
Он чи Фирдавсӣ бо “Шоҳнома” анҷом додааст, дар миёни ҳама ҳамосаҳои миллии кишварҳои дигар беназир аст ва аз нигоҳи ҳаҷм ва сифат кам ҳамосҳое ҳастанд, ки бо “Шоҳнома” рақобат кунанд. Гуфта мешавад, ки Гёте пас аз дидани шифти калисои Сикстин дар бораи офарандаи он Микеланҷело гуфтааст: “То он даме, ки кас капеллаи Сикстинро набинад, намефаҳмад, ки як нафар чӣ кор карда метавонад”. Фикр мекунам, Фирдавсӣ барои бисёре аз эрониён бо суботкорӣ ва истеъдоди ибратбахши худ чунин эҳсосеро ба вуҷуд овардааст: бо мутолиаи “Шоҳнома” ва таъсири амиқи он дар фарҳангу таърихи Эрон, кас дар бораи он ки фарде чи гуна тавонистааст, сухан дарояд. Чунин кори бузург ва асосиро ба ҷо оваранд. Чунин як фард кунҷковиро бедор мекунад ё не, дар майна саволе ба миён мегузорад, ки дар кадом шароит ба камол расида, аз уҳдаи иҷрои чунин кори бузург баромада бошад? Дар ин мақола биографияи мухтасари Абулқосим Фирдавсӣ ва замони зиндагии ӯ оварда шудааст.
Шароити сиёсии Эрон дар замони Абулқосим Фирдавсӣ
Фирдавсӣ дар ибтидои қарни 4 ҳиҷрӣ (мувофиқ ба соли 319 ва 940 милодӣ) дар деҳаи Паҷ, воқеъ дар Туси Хуросон ба дунё омадааст.
Дар он замон сарзамини кунунии Эрон тақсим шуд, зеро хилофати Аббосиён заъиф шуда буд ва заъфи онҳо боис шуда буд, ки эрониҳо аз марказ ҷудо шуда, чанд ҳукумати маҳаллӣ ташкил кунанд. Яке аз ин ҳукуматҳо Сомониён буд ва Фирдавсӣ низ дар қаламрави ин ҳукумат ба дунё омадааст.
Фирдавсӣ аз оилаи деҳқон буд. Деҳқон дар он вақт деҳқон не, балки оилаеро дар назар дошт, ки замини кишоварзӣ дошт ва метавонист барои кор дар замин деҳкононро киро кунад. Хонаводаҳои деҳқонӣ дар Эрон аз пешвоён дар ҳифзи фарҳанг ва забони эронӣ буданд ва ҳифзи таърихе, ки бар асари ҳамлаи арабҳо ба Эрон умдатан тахриб шуд, яке аз нигарониҳои онҳо буд.
Аз ин рӯ, ҷои тааҷҷубовар нест, ки Фирдавсӣ аз айёми ҷавонӣ ба фарҳанг ва асотири бостонии эронӣ таваҷҷуҳ дошт. Дар он замон бузургтарин сарчашмаи таърихи Эрон пеш аз истилои араб китобе бо номи “Шоҳномаи Абӯмансурӣ” буд, ки аз ҷониби шахсе бо номи Абӯмансури Маамрӣ, вазири ҳокими Тус дар замони Сомониён навишта шудааст. Мутаассифона, ба ҷуз муқаддимаи понздаҳ саҳифа аз матни «Шоҳнома»-и Абумансурӣ осоре боқи намондааст, аммо ин матн яке аз сарчашмахои асосии таълифи «Шохнома»-и Фирдавсӣ буд. Қабл аз Фирдавсӣ шоире бо номи Зоҳиҳӣ талош кардааст, ки “Шоҳнома”-ро назм кунад, аммо пас аз таълифи 1000 мисраъ аз дасти ғуломаш кушта шуд. Фирдавсӣ дар «Шоҳнома» ин 1000 байтро зикр намуда, номи муаллифро зикр кардааст, агарчи дар интиқоди байтҳои муфассал гуфта мешавад, ки ашъори у хушк аст ва тобиши шоиронаи ашъори Фирдавсиро надорад.
Аз ин лиҳоз метавон гуфт, ки мо аз Фирдавсӣ хеле қарздорем, зеро агар ӯ ба дунё намеомад, шояд дигаре пайдо мешуд, ки “Шоҳнома”-ро таълиф кунад, аммо ба эҳтимоли зиёд осори ӯ ба қадри кофӣ пеш намерафт.
Кишварҳо ва миллатҳои зиёде ҳамосаҳои миллии худро доранд, вале аксари онҳо осори хушку партофташудаанд, ки ба ҷуз академикҳо касе таваҷҷӯҳи хоса намекунад.
Хусусиятҳои бадеии “Шоҳнома”
“Шоҳнома” ҳомии аслии суннатҳои миллӣ ва шаҳодатномаи таваллуди мардуми Эронва мардуми форсзабон аст. Шояд бе ин кори бузург дар туфони воқеаҳои таърихӣ бисёр унсурҳои мусбати фарҳанги ниёгонамон нобуд мешуд ва аз онҳо асаре намемонд.
Фирдавсӣ шоире буд, ки ба сарпарастии бегуноҳон, саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам эътиқод дошт ва худро бандаи аҳли байти паёмбар ва ҳаводори хок дар пои бинанда медонист.
Фирдавсӣ бо эҷоди ҳамосаи бузурги худ бархӯрди ду фарҳанг, Эрон ва Исломро ба беҳтарин тарз, бо тафаккур бар “Шоҳнома” ва дарки заминаи ақлии эрониён ва навъи андеша ва расму оинҳои эшон воқеият сохт, мо дарк мекунем, ки эрониён монанди сарзамине, ки ба Хиз моил аст, барои гирифтани тухми дини нави илоҳи омодаанд ва ин дини тавҳидро қабул кардаанд.
Чун дар солҳои аввали зуҳури ислом барои паҳн кардан ва дифоъ аз аҳкому қонунҳои он аз дилу ҷон кӯшиш мекарданд.
Аҳамияти «Шоҳнома» на танҳо ба ҷанбаҳои адабӣ ва шоирии он маҳдуд нест ва қабл аз он ки маҷмӯаи қиссаҳои назмӣ бошад, насабномаест, ки байт ба мисраъ дар умқи хостаҳои дастаҷамъии як миллати бостонӣ реша гирифтааст.
Миллате, ки дар тамоми давраҳои таърихӣ некиву нурро ситоиш карда, бо бадӣ ва зулмот мубориза бурдааст. Шоҳнома як шеъри муфассалест, ки аз ҳудуди шаст ҳазор мисраъ иборат буда, се давраи асотирӣ, қаҳрамонӣ ва таърихӣ дорад. Фирдавсӣ дар рӯи манобеъи бостонии боқимонда чунон қасри волои вожае месозад, ки ба қавли ӯ боду борон наметавонад ба он зиён расонад ва гузашти солҳо ба он таъсире надорад.
Биноҳои обод гардад хароб,
Зи борону аз тобиши офтоб.
Пай афгандам аз назм кохе баланд,
Ки аз боду борон наёбад газанд.
Бад-ин нома бас умрҳо бигзарад,
Бихонад, ҳар он кас, ки дорад хирад.
Намирам аз ин пас, ки ман зиндаам,
Ки тухми суханро парокандаам.
Ҳангоми бархурд ба достонҳои «Шоҳнома» ва дигар достонхои асотирӣ танхо ба зуҳури достонҳо нигох кардан кифоя нест.
Забони достонҳои асотирӣ забони саршор аз рамзҳост ва беэътиноӣ ба маъниҳои ниҳонии афсонаҳо шукӯҳ ва ғановати онҳоро ба сатҳи қиссаҳои маъмулӣ коҳиш медиҳад.
«Шоҳнома» достони набард миёни некӣ бар бадӣ аст ва қаҳрамонону ҷанговарони ин набарди доимӣ вуҷуд доранд:
Ба гетӣ ду чиз аст, ҷовид бас,
Дигар ҳарчӣ бошад, намонад ба кас.
Сухан гуфтани нағзу гуфтори нек,
Нагардад куҳан то ҷаҳон асту лек.
Зи хуршеду аз бод в-аз обу хок,
Нагардад табаҳ ному гуфтори пок.
Фирдавсӣ ваҳдату ягонагӣ ва дӯстиву бародариро аз муҳимтарин хусусиятҳои тарбияи ахлоқӣ медонад. Вай мардум, махсусан ҷавононро ба дӯстию ваҳдат талқин намуда, изҳор менамояд ки танҳо бо ваҳдату дӯстӣ инсон ба асли матлаби худ расида метавонад.
Ҷанги Кова ва Заҳок, кинаҳои Манучеҳр бар Салиму Тор, марги Сиёвуш аз фитнаи Судоба ва ғайра. Ҳама дар бораи ин ҷанг ҳарф мезананд:
Хурӯшиду зад даст бар сар зи шоҳ,
Ки «Шоҳо, манам Коваи додхоҳ!
Бидеҳ доди ман, омадастам давон,
Ҳаменолам аз ту ба ранҷи равон.
Ё ҷои дигар Абулқосим Фирдавсӣ мардумро ба сулҳу субот, ба дӯстиву бародари даъват намуда, некиро ситоиш менамояд:
Биё, то ҷаҳонро ба бад наспарем,
Ба кӯшиш ҳама дасти некӣ барем.
Набошад ҳаме неку бад пойдор,
Ҳамон беҳ, ки некӣ бувад ёдгор.
Тафаккури Фирдавсӣ ва андешаи ҳукмронии Шоҳнома ҳамеша аз некӣ дифоъ мекунад.
Содиқов Ф.Ҳ.-н.и.ф.-м., мудири озмоишгоҳифизикаи муҳитҳои конденсии ба номипрофессор Б.Н.Нарзуллоеви ИИТ ДМТ
Шоимов Э.Ҷ. .-н.и.ф.-м., мудири кафедраифизикаи ҷисмҳои сахти ДМТ
