Бахшида “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ, дар соҳаи илму маориф, барои солҳои 2020-2040” ва “Ҳафтаи байналмилалии Кайҳон”
Омӯзиш ва таҳқиқи Миррих ин раванди илмӣ буда, мушоҳидаҳои пайвасти заминӣ ва кайҳонӣ, ҷамъоварии маълумот бо миррихгардҳо ва радифони сунъии Миррих мебошад. Омӯзиши Миррих имрӯзҳо бисёрҷанбаъ шуда, на танҳо астрономия, балки физика, химия, биология, сайёрашиносӣ, тиб, технология ва ҳарбӣ мебошад. Омӯзиши Миррих аз давраҳои қадим оғоз ёфтааст, тақрибан 3,5 ҳазор сол пеш аз мелод дар Мисри Қадим. Аввали ҳисоботҳои дақиқу саҳеҳ оид ба мавқеъи Миррих дар осмони ситоразор ба астрономҳои Бобулистон рост меояд. Дар асоси маълумотҳои Мисри Қадим ва Бобулистон олимон кӯшиш ба харҷ доданд, ки модели ҳаракати заминмарказии Миррихро таҳия намоянд. Баъди якчанд қарнҳо аз тарафи астрономҳои ҳинд ва араб андоза ва масофаи Миррих то Замин муайян карда шуд. Дар қарни XVI Н. Коперник модели офтобмарказии оламро пешниҳод кард. Баъдан ин модел аз тарафи И.Кеплер ислоҳот дароварда шуда, мадори сайёраҳоро эллипсӣ муайян кард. Аввалин мушоҳидаҳои телескопӣ ба Г. Галилей соли 1610 таалуқ дорад. Дар қарни XVII астрономҳо дар сатҳи сайёра ҷузъётҳои гуногунро ба қайд гирифтанд, ки ин қисматҳо тобиш ва релйефи гуногун доштанд. Маҳз дар ҳамин давра доғҳи сафед дар қутбҳои Миррих ошкор карда шуд. Баъди ба истифода додани телескопҳои қувваи тафриқаашон пуриқтидор, харитасозии сатҳи Миррих оғоз ёфт. Аввалин харитаи Миррих соли 1840, нисбатан саҳеҳтараш бошад соли 1877 чоп шуд. Баъдан ҳангоми мушоҳидаҳои спектрӣ молекулаҳои об дар атмосфераи Миррих ба қайд гирифта шуд. Мавҷудияти об олимонро ба ваҷҳ оварда фикр доштанд, ки дар Миррих ҳаёт вуҷуд дорад. Аз ир рӯ тадқиқотҳо дар самти Миррих вусъат бахшида шуд. П. Лоуэлл аввалин шуда каналҳои Миррихро ошкор кард. Солҳои 1920 ҳарорати Миррих муайян карад шуд, ошкор гашт ки ҳарорати Миррих ба ҳарорати биёбонҳои Антарктика мувофиқат мекунад. Соли 1947 Ҷ.Койпер дар атмосфераи Миррих миқдори зиёди гази туршангиштро ошкор кард. Соли 1958 Ҷаъмияти байналмилалии Астрономҳо 128 номгӯи сатҳи Миррихро расман қабул карданд. Соли 1969 барои мушоҳидаи доимӣ ва тағйирёбии ҳарорати Миррих – мониторинги сайёра ташкил карда шуд. Расадхонаҳо чунон интихоб шуда буданд, ки ба экватори Замин наздин ҷой доштанд. Дар расадхонаҳо телескопҳои якнавъ бо фотокамераҳо ва электрофотометрҳо муҷаҳҳаз буданд.
Расми 1. Гистограммаи фаъолияти дастгоҳҳои кайҳонӣ дар Миррих
Аз соли 1960 омӯзиши сайёра бо воситаи дастгоҳу киштиҳои байнисайёравӣ ва миррихгардҳо оғоз шуд. Маъмултарин дастгоҳҳои Миррихро зери таҳқиқ қарор дода инҳоянд: Викингҳо, Маринерҳо, Марс (силсила дастгоҳҳои Иттифоқи шуравӣ), Марс Глобал Сервийор. Миррихгардҳо: Соҷонер (соли 1997), Спирит (аз 4 январи соли 2004 то 22 марти соли 2010), Оппортйюнитӣ (аз 25 январи соли 2004 то 15 феврали соли 2019). Дар мадори Миррих бошад, радифони сунъии Марс Одиссей (соли 2001), Мер-Б Оппортйюнитӣ (соли 2004), МРО (соли 2006), Кюриоситӣ (соли 2012), МАВЕН (соли 2014), ЭкзоМарс-2016 фаъолият доранд.
Расми 2. Миррихгарди Спирит
Лоиҳаи кайҳонии Персиверэнс. Персиверэнс (Perseverance) – миррихгарде, ки аз тарафи НАСА пешниҳод ва аз тарафи Лаборатория ҳаракатҳои реактивӣ таҳия ва ба Миррих фиристода шуд. Миррихгарди Персиверэнс барои омӯзиши танураи Ҷезеро дар сатҳи Миррих мавҷуд аст, 30-июли соли 2020 аз тарафи Лаборатория ҳаракатҳои реактивӣ фиристода шуда, 18-уми феврали соли 2021 ба сатҳи Миррих бомуввафақият фурӯд омад. Персиверэнс айнан ба миррихгарди қабли Кйюриоситӣ монанд аст. Минтақаи нишасти миррихгардро НАСА Octavia E. Butler Landing номид. Дар миррихгард 7-асбобҳои боркаши илмӣ, 19-камераҳои наворбардорӣ ва 2-микрофон насб шудааст. Миррихгарди Perseverance дорои чаҳор ҳадафи асосии илмӣ мебошад , ки ҳадафҳои илмии Барномаи Тадқиқоти Миррихро дастгирӣ мекунанд:
• Ҷустуҷӯи қобили зисти микробҳо, дар асоси таҳлили амиқу саҳеҳи қишрҳои гуногуни танура.
• Ҷустуҷӯи биологӣ: ҷустуҷӯи нишонаҳои ҳаёти эҳтимолии микробҳои гузашта дар он муҳитҳои зист, махсусан дар навъҳои мушаххаси санг, ки эҳтимолан бо мурури замон аломатҳоро нигоҳ медоранд.
• Намунаҳои ҷамъоварӣ: намунаҳои сангҳои аслӣ ва реголит (хок) ҷамъ кунед ва онҳоро дар сатҳи Миррих нигоҳ доред.
• Тайёрӣ барои одамон: озмоиши истеҳсоли оксиген аз атмосфераи Миррих.
Расми 3. Нишасти миррихгарди Персиверэнс дар сатхи Миррих
Гарчанде ки ба назар чунин менамояд, ки миррихгард ҳо чизи нав нестанд, Perseverance воқеан танҳо панҷумин миррихгард дар таърихи Миррих аст. То имрўз ба сатњи Миррих – Sojourner, Opportunity, Spirit ва Curiosity фуруд омада буданд.
То кунун ягона кишваре, ки тавонистааст як миррихгарди фаъолро ба сатњи сайёраи Миррих расонад, ШМА буд. Бо вуҷуди ин, ин метавонад ба зудӣ тағйир ёбад, зеро 10 феврал аввалин зонди миррихгарди чинї Тянвен-1 ба мадори атрофи сайёраи Миррих баромад. Дар болои киштӣ (албатта) аввалин Миррихгарди чинӣ мавҷуд аст, ки дар тӯли се моҳ аз он берун шуда, кӯшиш мекунад, ки ба сатҳи сайёра фуруд ояд. Агар вай муваффақ шавад, Чин танҳо дуввумин кишваре дар таърих хоҳад шуд, ки ба сатҳи Миррих кор мебарад. Аммо имрӯз ҳикояи мо дар бораи миррихгарди Perseverance аст, ки бузургтарин (3 × 3 × 2 м) ва пешрафтатарин дастгоҳест, ки то ба сатҳи Миррих расидааст. Дастгоҳ аз бисёр ҷиҳат ба пешгузаштаи худ – Curiosity шабоҳат дорад. Бо вуҷуди ин, он бузургтар ва хеле беҳтар муҷаҳҳаз аст. Дар болои киштй барои 23 камера, ду микрофон, дастгохи махсуси роботии дарозиаш ду метр ва хафт асбоби илмй мавчуд аст. Вазни тамоми аппарат кариб 1 тонна аст. Миррихгард аз генератори MMRTG кор мекунад, ки манбаи энергияи он 5 кг плутоний-238 мебошад.
Расми 4. Миррихгарди Персиверэнс дар сатҳи Миррих
Дастгоҳ метавонад бо суръати то 152 метр дар як соат ҳаракат кунад. Дар ҳоле ки чунин суръат дар рӯи Замин тааҷҷубовар нест, дар Миррих ин суръаттарин мошин дар таърих хоҳад буд. Ба шарофати ин миррихгард дар солхои наздик собик дельтаи дарё, баъд каъри танӯра ва нихоят канори онро тадкик карда метавонад. Бештар дар ин бора дар зер.
Расми 5. Танӯраи Ҷезеро дар сатҳи Миррих
Расми 6. Тарзи ҷараёни моеъ дар сатҳи Миррих, аз баланди ба дохили танӯраи Ҷезеро
Perseverance инчунин пармаи пешрафта дорад, ки на танҳо сангҳои гуногунро парма мекунад, балки метавонад аз онҳо намуна гирифта, дар шишаҳои махсуси титанӣ баста, маҳкам баста ва дар сатҳи сайёра монад. Дар киштӣ 43 адад ин шиша мавҷуд аст.
Дар доираи миссияи навбатӣ, ки дар соли 2026 ба нақша гирифта шудааст, як Миррихгарди дигар ҳамаи намунаҳоро бо вазни умумии тақрибан 0,5 кг ҷамъоварӣ мекунад, ки пас аз истодагарӣ боқӣ хоҳанд монд ва онҳоро ба контейнери як мушаки хурд интиқол медиҳад, ки дар навбати худ онхоро ба мадори атрофи Миррих мебарорад. Дар он ҷо озмоиши кайҳонии аврупоӣ контейнерро интизор мешавад ва пас аз гирифтани бастаи намуна онро ба Замин бармегардонад. Ин аввалин миссия барои овардани намунаҳои хок аз сайёраи дигар ба Замин хоҳад буд. Бо вучуди ин ба мо лозим меояд, ки ин воќеаро муддати дароз интизор шавем. Олимон тахмин мезананд, ки намунаҳо метавонанд то соли 2031 ба Замин баргардонида шаванд.
Расми 7. Омӯзиши ҷузъии минтақаҳои танӯраи Ҷезеро
Аз сабаби имкони ошкор кардани осори зиндагии миррихиҳо, шишаҳои намунавӣ комилан безарар ва аз компонентҳои пок сохта шудаанд. Танҳо бо ин роҳ олимон боварӣ ҳосил хоҳанд кард, ки осори эҳтимолии ҳаёт дар љувздон воқеан аз Миррих омадааст ва на аз ҷониби як миррихгард аз Замин гирифта шудааст. Муҳандисони гурӯҳи миссия мегӯянд, Perseverance як дастгоњи астробиологї аст, ки аз Замин ба Миррих фиристода шудааст.
Дар ин чо аз худи аввал бисьёр чизхои ачоиб мавчуданд. Пеш аз хоби амиқ, Миррихгарди Оппортунити аз водии Миррих гузаштааст, ки онро … Истиқбол ном дорад. Аммо шабоҳати номҳо маънои онро надорад, ки Rover Perseverance ин минтақаи мушаххасро таҳқиқ хоҳад кард. Дар амал миррихгардњо дар Миррих дар чойњои гуногун фуруд омадаанд. Perseverance ба макони фуруд омадани модули аврупоии Beagle 2, ки соли 2003 ба сатҳи Миррих расида буд, вале суқут кард ва ҳеҷ гоҳ тамос нагирифтааст, наздиктар аст. Аммо шубхае аст, ки дар ояндаи наздик Миррихгарди нав ба он расида метавонад ва бокимондахои десанти Европаро меомузад. Охир, ин чандсад километр аст.
Дар харитаи зер, ки шумо онро аллакай медонед, макони фуруд омадани ҳама миссияҳои Миррихро нишон медиҳад. Шумо мебинед, ки онҳо дар баробари экватори сайёра каме шимол ё ҷануб ҷойгиранд. Гуфта мешавад, ки макони фурудгоҳе, ки барои миссияи Perseverance интихоб шудааст, яке аз ҷолибтарин дар сайёра мебошад.
Миррихгард ба делтаи пеш аз таърих (тақрибан 3-4 миллион сол) дар дарёе, ки ба кӯл ҷорӣ шуда, танӯраи кӯлро пур кард, фуруд омад. Маҳз ҳамин «ҳолича» ва воқеан боқимондаҳои он аст, ки Perseveranceро кашф хоҳад кард, ки ба ин васила ба сафар «поён» хоҳад рафт.
Биёед ба макони фуруд аз нуқтаи назари васеътар назар андозем. Кӯли танӯра дар пайванди якчанд минтақаҳо ҷойгир аст. Ҳавзаи бузурги таъсирбахш, минтақаи кӯҳӣ ва маконе, ки як вақтҳо вулканӣ фаъол буд. Миқёс ва сарлавҳаҳо дар аксе, ки аз киштии кайҳонии Аврупои Марс Экспресс гирифта шудааст, нишон дода шудаанд. Дар дохил тасвири наздики танӯра ва макони тахминии фуруди миррихгард ро нишон медиҳад.
Акси дуюми танӯра аз аксҳои дигаре, ки мо ба шумо нишон медиҳем, 90 дараҷа гардиш карда шудааст, аммо он анаглиф дар 3D аст, бинобар ин, агар шумо ин гуна айнак дошта бошед, шумо метавонед ҳадди аққал каме ба андозаи сеюми Миррих ғарқ шавед. .
Бар асоси аксҳои NASA ва ESA, дар ҳамкорӣ бо ЛАБОРАТОРИЯИ ҲАРАКАТҲОИ РЕАКТИВӢ ва DLR, харитаи интерактивӣ сохта шуд, ки дар он танӯраи Ҷезеро, гирду атрофи он ва ҷойҳои ҷолибтаринро дар шакли тасвирҳои сеченака нишон медиҳад.
Харита аз якчанд қабатҳои иттилоотӣ иборат аст. Масалан, шумо метавонед сатҳи кӯлро дар як вақт бубинед, ки он метавонад то 250 метр чуқур бошад. Контурҳо самти баландиро осонтар мекунанд, аммо агар онҳо ба роҳи шумо халал расонанд, шумо метавонед онҳоро хомӯш кунед. Тасвирро калон кардан ва хурд кардан мумкин аст.
Пуфакҳо ҷойҳои ҷолибтаринро аз ҷиҳати иктишоф нишон медиҳанд, аммо на ҳамаро Perseverance дидан хоҳад кард. Дар харита хам дельта, ки ба воситаи он об ба кул чорй ме-шуд ва хам канали дренажй (аз рост) нишон дода шудааст. Хулоса ин аст, ки кӯл обанбори оби рукуд набуд, бинобар ин, ин мавзеъ барои ҷустуҷӯи осори зиндагии гузашта ҷои хубест.
Хатсайри худи миррихгард вобаста ба натиљањои тањќиќоти пештара метавонад таѓйир ёбад. Агар маълум шавад, ки тањлили тахшинхои худи танӯра махсусан шавќовар аст, миррихгард дар он чо дарозтар меистад. Аммо маршрути пешбинишудаи сафар, ки дар асоси тахлили бодиккати суратхои аз мадор гирифташуда интихоб карда шудааст, дар расми зер нишон дода шудааст.
Фотомозаика бо истифода аз камераҳои зондҳои MRO сохта шудааст. Танӯраи Белва, ки дар марказ намоён аст, диаметраш 1 километр аст. Аллакай маълум аст, ки миррихгард љузъи дарёи пеш аз таърихии Неретваро меомӯзад, яке аз он ду, ки эҳтимолан ба кӯли танӯра ҷорӣ шудааст. Тавре ки шумо мушоҳида кардаед, номҳои ҷойҳо дар ин минтақаи Миррих бо ҷойҳое дар рӯи Замин алоқаманд аст, ки дар Аврупо, дар Босния ва Ҳерсеговина (минтақаи Љезеро, дарёи ҳамон ном) ҷойгиранд.
Масири ба нақша гирифташудаи Perseverance корӣ (бо ранги сабз нишон дода шудааст) ҳадафи омӯзиши боқимондаҳои кӯли қадимӣ ва инчунин осори ҳаёти гузашта, ҳадди ақалл як шакли микробӣ мебошад. Ин микробҳо метавонанд дар муҳити хеле душманона зиндагӣ кунанд, аз ин рӯ ҳатто агар Миррих як вақтҳо биҳишт набуд, ҳадди аққал ин шакли ҳаёт метавонад дар он зиндагӣ кунад.
Тавре ки мо аллакай медонем, Perseverance корӣ нисбат ба Имконият аз назорати заминӣ мустақилтар хоҳад буд. Миррихгард инчунин метавонад дар давоми рӯз масофаи дурро тай кунад. Баландии нишебии танӯра, ки сохили кули пештараро нишон медихад, кариб 610 метр аст. Аммо ин баландӣ, ки бо баландии кӯҳи Шарп, ки Имконият ба он баромадааст, муқоиса кардан мумкин аст, набояд шуморо гумроҳ кунад – сатҳе, ки чархҳои Perseverance дар он чарх мезананд, нисбат ба бародари калониаш хеле душвортар аст.
Дар назари аввал, шояд аҷиб ба назар расад, ки чаро миррихгард пасттар фуруд омад ва он гоҳ ба мисли Имконият баланд мешавад. Чаро баръакс, дар боло фуруд омадан мумкин набуд? Барои ин тасмим чанд сабаб вуҷуд дошт. Аз як тараф, фуруд омадан дар теппаҳо назар ба водӣ хеле хатарноктар ва поён рафтан хатарноктар мебуд.
Илова бар ин, ба боло ҳаракат кардан, миррихгард имкон дорад, ки бо ҷойҳои ҷолиб барои тадқиқот зуд вохӯрад, чун қоида, назар ба ҳаракат аз боло ба поён калонтар аст. NASA мегӯяд, ки сафари Персверэнс дар болои Миррих ва ба боло рафтани он саёҳати вақт хоҳад буд. Яъне мо бозёфтҳои зиёдеро интизорем.
Омина Шарифова, Шукронаи Сафиалло донишҷӯёни курси аввали ихтисоси 002050405-астрономияи факултети физикаи ДМТ
Т
